दरवर्षी १० ऑक्टोबर रोजी साजरा होणारा “जागतिक मानसिक आरोग्य दिवस” म्हणजे फक्त एक आरोग्य जनजागृती दिन नाही, तर माणसाच्या अंतर्मनाशी संवाद साधण्याची एक संधी आहे. “मानसिक आरोग्य” हा शब्द आपण ऐकतो, पण त्याचा खरा अर्थ, त्यातील संवेदनशीलता आणि आपल्या भारतीय संस्कृतीशी असलेला खोल संबंध आपण अनेकदा विसरतो.
मानसिक आरोग्य म्हणजे नेमकं काय हो!
मानसिक आरोग्य म्हणजे फक्त आजार नसणे नव्हे. तर विचार, भावना, वर्तन आणि नातेसंबंध यांचा समतोल राखणे होय.
एक निरोगी मन म्हणजे —
1. परिस्थितीतील ताण पेलू शकणारी मनोवृत्ती,
2. चुका मान्य करून सुधारणा करणारी वृत्ती,
3. आणि प्रत्येक नात्यात सन्मान, करुणा आणि प्रामाणिकपणा राखणारा दृष्टिकोन.
भारतीय समाज आणि मानसिकता खूप खोलवर रुजलेली.
भारतीय समाजात मानसिक आरोग्याची संकल्पना संस्कार, कुटुंबव्यवस्था आणि धार्मिक परंपरांशी घट्ट जोडलेली आहे.
आपण “सहन कर”, “सोडून दे”, “लोक काय म्हणतील?” अशा विचारसरणीमध्ये वाढतो. ही मानसिकता काहीवेळा आपल्याला तग धरायला मदत करते, पण अनेकदा अंतर्मन दाबून ठेवण्याची सवय लावते.
पुरुषांमध्ये: “मी मजबूत आहे, मला काही होत नाही” अशी चुकीची धारणा.
स्त्रियांमध्ये: “कुटुंबासाठी सगळं सहन करायचं” असा संस्कार.
तरुणांमध्ये: सोशल मीडियावरच्या तुलना, करिअरचा दबाव, प्रेमसंबंधातील ताण.
ज्येष्ठांमध्ये: एकटेपणा, निवृत्तीनंतरचा रिकामेपणा आणि शारीरिक आजारांचा ताण.
ही सर्व मानसिकता भारतीय वास्तवात खोलवर रुजलेली आहे.
मानसिक आरोग्य आणि अध्यात्म यांची सांगड महत्त्वाची.
भारतीय संस्कृतीत ध्यान, योग, मंत्र, साधना, प्रार्थना यांचा उल्लेख फक्त धार्मिक विधी म्हणून नाही, तर मानसिक संतुलन साधण्याचे साधन म्हणून आहे.
योग आणि प्राणायाम मनाला शांत करतात, आत्मनिरीक्षण शिकवतात आणि ताणावर नियंत्रण ठेवतात.
“मन, बुद्धी, अहंकार आणि चित्त” या चौकटीत मानसिक आरोग्य समजून घेतल्यास, आपण आध्यात्मिकतेतून मानसशास्त्राचा अर्थ ओळखू शकतो.
भारतीय मानसिकतेतील बदलाची गरज नक्कीच आहे.
आजच्या युगात “मानसिक आरोग्य” हा फक्त मानसोपचारतज्ज्ञांचा विषय नाही, तर प्रत्येक घरचा विषय झाला आहे.
आपण भारतीयांनी खालील बदल करणे आवश्यक आहे —
1. ‘माझं मनही आजारी पडू शकतं’ हे मान्य करणे.
2. मानसिक आजार म्हणजे कमजोरी नाही, तर वैद्यकीय आणि भावनिक गरज आहे हे समजून घेणे.
3. मुलांना आणि तरुणांना भावना व्यक्त करण्याची परवानगी देणे.
4. कार्यस्थळी मानसिक आरोग्याची चर्चा खुल्या मनाने करणे.
5. ‘काऊन्सेलिंग’ ही गोष्ट लाजिरवाणी नाही, तर उपयोगी आहे हे पटवून देणे.
भारतीय समाजात मानसिक आरोग्य हा अजूनही “मनात ठेवायचा विषय” मानला जातो. पण जर आपण मनात ठेवत राहिलो, तर मनाचा स्फोट होतो.
जागतिक मानसिक आरोग्य दिवस आपल्याला आठवण करून देतो की,
> “शरीराच्या जखमा दिसतात, पण मनाच्या जखमा लपलेल्या असतात.”
त्या ओळखणे, स्वीकारणे आणि उपचार घेणे — हेच खरं भारतीयतेचं आधुनिक रूप आहे.
> “मन जिंकलं की विश्व जिंकता येतं; पण मन हरलं की स्वतःलाच हरतो.”
चला, या मानसिक आरोग्य दिनी आपल्या मनाशी संवाद सुरू करूया.